بهار که به نیمه می‌رسد، عطر بهارنارنج شیراز همراه جدانشدنیِ مسافرانی است که برای دیدن بخشی از شاهکارهای زیبای معماران ایرانی به این شهر سفر می‌کنند؛ شاهکارهایی که امروز از آن‌ها به‌عنوان شگفتی‌های معماری ایران یاد می‌شود.
۱۵ اردیبهشت‌ماه «روز شیراز» نامیده شده است. اگرچه چند سالی است که این روز با بی‌توجهی مسئولان روبه‌رو شده و رسانه‌ها از سکوتِ شیراز و نبود برنامه‌های درخور این روز انتقاد می‌کنند، اما نمی‌توان از بناهایی یاد نکرد که سال‌ها پس از ساخته شدن‌شان هنوز چشم گردشگران ایرانی و خارجی را به خود خیره می‌کنند.
شیراز یکی از غنی‌ترین شهرهای ایران از نظر معماری است. بخش بزرگی از این شاهکارها مدیون هنردوستی کریمخان زند است. «وکیل‌الرعایا» در مدت‌زمان حکومتش، به‌ترین معماران ایران را در شیراز گرد هم آورد و باعث پدید آمدن ساختمان‌هایی شد که امروز نه‌تنها هم‌میهنان خود، بلکه مردمی از چهار گوشه‌ی جهان را که برای دیدن شهر شیراز به ایران سفر می‌کنند، شگفت‌زده می‌کنند.
امروزه معماری را یک هنر اجتماعی می‌دانند. در اصول معماری، اجتماعی بودن و سازش بنا با محیط و اجتماع، بسیار اهمیت دارد. معماران ایرانی بناهایی را طراحی کرده‌اند که پس از گذشت ده‌ها و صدها سال، همچنان شگفتی و زیبایی خود را حفظ کرده و طراوت و تازگی خود را از دست نداده‌اند. شاید به همین دلیل است که دیدن چندباره‌ی یک بنای زیبا برای ما خسته‌کننده نیست.
پیشینه‌ی معماری ایران را به هزاره‌ی هفتم پیش از میلاد مربوط می‌دانند. از همان دوران، معماران ایرانی ویژگی‌هایی را در طرح‌های خود به کار گرفتند که معماری ایران را شناسنامه‌دار کرد و ویژگی‌های بی‌مانند و یگانه‌ای به آن بخشید. محاسبات دقیق، فرم درست پوشش، رعایت مسائل فنی و علمی در ساختمان، ایوان‌های رفیع، ستون‌های بلند و سرانجام آرایه‌ها و تزیینات گوناگون، معماری ایران را باشکوه و زیبا کردند.
شیراز بناهایی قدیمی و زیبا دارد که هریک نشان‌دهنده‌ی گوشه‌ای از هنر دست معماران ایرانی است. برخی از این بناها مانند آرامگاه‌های حافظ و سعدی، باغ ارم، مسجد نصیرالملک و ارگ کریمخانی آوازه و شهرتِ بیش‌تری دارند.
آرامگاه حافظ
بنای آرامگاه حافظ با معماری ویژه و زیبای خود، یادگار معماری درخشان ایرانی در دوره‌ی زندیه و تلفیقی از هنرهای بی‌نظیر تجسمی است.
۶۵ سال از درگذشت حافظ می‌گذشت که نخستین عمارت گنبدی‌شکل، از سوی وزیر میرزا ابوالقاسم گورکانی، حاکم فارس، بر فراز مقبره‌اش ساخته شد. این عمارت در طول سال‌ها و با تغییر حکومت‌ها، بارها مرمت و بازسازی شد. شاه‌عباس صفوی، نادرشاه افشار و کریمخان زند از حاکمانی بودند که مقبره‌ی حافظ در زمان حکومت‌شان بازسازی شد.
آنچه امروز به‌عنوان آرامگاه حافظ در شیراز وجود دارد، بنایی ساخته‌شده در سال ۱۳۱۴ خورشیدی است. در آن سال، وزیر فرهنگ وقت با رییس فرهنگ استان فارس طرحی را که آندره گدار، ایران‌شناس و معمار فرانسوی پیشنهاد کرده بود، روی آرامگاه حافظ پیاده کردند. در ساخت این آرامگاه از معماری دوره‌ی زندیه الهام گرفته شده است. بنای آرامگاه در سال ۱۳۱۷ کامل شد.
در این بنا که از ذوق و هنر هنرمندان ایرانی بهره‌ی بسیار برده، کاشی‌کاریِ معرق در سطح زیرین گنبد به کار رفته است. همچنین در خود سازه‌ی گنبد از رنگ‌های مختلف عرفانی مانند آبی فیروزه‌ای، سرخ ارغوانی، سیاه و سپید و قهوه‌ای سوخته بهره گرفته شده است. سنگ مزار حافظ نیز تلفیقی از چند هنر تجسمی است. در این بنا، معماری، خوش‌نویسی، کاشی‌کاری و حکاکی به گونه‌ای زیبا در کنار هم قرار گرفته‌اند.
آرامگاه سعدی
در کنار باغ دلگشای شیراز، یکی از زیباترین معماری‌های این شهر، پیکر سعدی، استاد سخن و شاعر نام‌دار ایران را دربرگرفته است. آرامگاه سعدی نیز مانند آرامگاه حافظ در دوره‌های گوناگون دست‌خوش تغییراتی شده است.
کریمخان زند در زمان حکومتش دستور ساخت بنایی را به‌عنوان مزار این شاعر نامی صادر کرد. در دوران قاجار نیز بخش‌هایی از بنا مرمت شد. آنچه به‌عنوان بنای کنونی آرامگاه سعدی می‌بینیم، بنایی است که در اواخر دهه‌ی ۲۰ خورشیدی با حمایت علی‌اصغر حکمت و انجمن آثار ملی ایران ساخته شد؛ بنایی که تلفیقی از معماری قدیم و جدید است. در طراحی بنای این آرامگاه، محسن فروغی و علی‌اکبر صادق همکاری کردند.
در این بنا از ستون‌های سنگی، کاشی‌کاری‌های زیبا و سنگ سپید، تراورتن و مرمر بهره گرفته شده است. در عمارتی که سنگ قبر در آن قرار گرفته، از کاشی‌های فیروزه‌ای استفاده شده و بخش‌هایی از اشعار معروف این شاعر نام‌دار، از گلستان و بوستان، خوش‌نویسی شده‌اند. در محل برخورد ایوان و رواق، یک گنبد تعبیه شده که مقبره‌ی سعدی در آن قرار دارد و بر فراز آن گنبد، کاشی فیروزه‌فامی می‌درخشد. در طرح آرامگاه سعدی، عناصر معماری ایرانی مانند ایوان و گنبد، با ظرافت تمام به زبان مدرن بیان شده‌اند.
ارگ کریمخانی
ارگ کریمخانی یکی از شگفت‌انگیزترین معماری‌های قدیمی ایران در شیراز است. در زمان کریمخان، به‌ترین معماران ایران به دستور او به شیراز آمدند و کار ساخت بنا را آغاز کردند. این بنا در دوره‌ی زندیه به‌عنوان محل استقرار حکومت و در دوره‌ی قاجاریه به‌عنوان محل زندگی فرمانداران محلی استفاده می‌شد.
این ارگ چهار برج دارد. برخلاف ظاهر نظامی و آجریِ ارگ و برج و باروی ویژه‌ی آن، بخش درونی آن با هنر دست مینیاتوریست‌های ایرانی آراسته شده و در آن از کاشی‌کاری‌های هفت‌رنگ بهره گرفته شده است. دیوارهایی ضخیم و نفوذناپذیر و دست‌رسی اتاق‌های آن به یکدیگر، از ویژگی‌های شایان توجه معماری این بناست.
در زمان پهلوی بخشی از این ارگ به‌عنوان زندان استفاده می‌شد. شاه‌نشین، حوض آب و گرمابه از دیگر نقاط این بنا به‌شمار می‌روند که هریک ویژگی‌های خاص خود را دارد.
باغ ارم شیراز
عمارت باغ ارم شیراز از زیباترین معماری‌های ایرانی است. بنای اولیه‌ی عمارت باغ ارم در زمان فتحعلی‌شاه قاجار از سوی یکی از معماران نام‌آور آن دوره ساخته شد. عمارت اصلی در زمان سلطنت ناصرالدین‌شاه قاجار توسط حسین‌علی‌خان نصیرالملک پی‌ریزی شد که با مرگ او، خواهرزاده‌اش، ابوالقاسم‌خان نصیرالملک امور باغ ارم را به‌دست گرفت و عمارت نیمه‌کاره را تکمیل کرد. این عمارت به سبک بناهای زمان قاجار و به تقلید از سبک معماری زندیه ساخته شده است.
طراحی و ساخت این بنای سه‌طبقه به‌گونه‌ای است که طبقه‌ی زیرین آن که هوای خنکی دارد، برای استراحت در روزهای تابستان ساخته شده و در بخش جلوییِ ستون‌های طبقه‌های دوم و سوم نیز کاشی‌های هفت‌رنگ به کار رفته است. نگارگری، سنگ‌تراشی، کاشی‌کاری و گچ‌بری‌های به کار رفته در این عمارت، از شاهکارهای معماری و هنر دوره‌ی قاجارند. در برابر عمارت نیز استخر بزرگی ساخته شده که تصویر عمارت در آن نمایان می‌شود.
مسجد نصیرالملک
مسجد نصیرالملک شیراز از شاهکارهای معماری ایران در دوره‌ی قاجار است. کار ساخت این مسجد که به دستور حسن‌علی نصیرالملک، از بزرگان عصر قاجار بنا شد، ۱۲ سال طول کشید و معمار آن محمدحسن معمار بود. ستون‌های مارپیچ شبستان‌های این مسجد در دو ردیف شش تایی قرار گرفته‌اند. مهم‌ترین دلیل زیبایی این مسجد، تزیین هفت درگاه شبستانِ باختریِ آن با شیشه‌های رنگی، از جمله رنگ‌های بنفش و صورتی است که جلوه‌ی خاصی به مسجد می‌دهد. دیوارهای مسجد نیز با کاشی‌های فیروزه‌ای آراسته شده‌اند.
تاق مروارید مسجد نصیرالملک که در شمال آن قرار گرفته، مملو از کاشی‌کاری‌های رنگارنگ است و با خوش‌نویسی آیات قرآنی مزین شده است. در سقف شبستان‌ها نیز المان‌های معماری سنتی ایران، از جمله گل و بته و خطوط ثلث به کار رفته است.
این مسجد در فرهنگ عامه به «مسجد صورتی» مشهور است، چون شیشه‌های رنگی بزرگ و کاشی‌های صورتی در طراحی داخلی آن به کار رفته است. مدت ساخت آن نزدیک به ۱۲ سال بوده و از سال ۱۲۵۵ تا ۱۲۶۷ خورشیدی طول کشیده است.
باغ دلگشا
باغ دلگشا یکی از قدیمی‌ترین باغ‌های ایرانی است که پیشینه و دیرینگیِ آن را به دوره‌ی ساسانیان نسبت می‌دهند. در زمان کریمخان این باغ پس از آسیب‌های فراوان آباد شد. عمارتی که در این باغ ساخته شده، سه‌طبقه است که یک تالار با چهار شاه‌نشین دارد.
آینه‌کاری‌ها، نگارگری‌ها، گچ‌بری‌ها و بهره‌گیری از خط نستعلیق، معماری این عمارت را برای هر بیننده‌ای جذاب و زیبا جلوه می‌دهد.
باغ عفیف‌آباد
یکی از دیگر از زیباترین معماری‌های شهر شیراز، عمارتی است که در میان باغ عفیف‌آباد ساخته شده است. ساخت عمارت باغ عفیف‌آباد یا گلشن را به میرزا علی‌محمدخان قوام‌الملک نسبت می‌دهند. سرستون‌های این عمارت که از بناهای زیبای زمان قاجار است، با الهام از سرستون‌های تخت‌جمشید ساخته شده است.
معماری این باغ آمیزه‌ای از ویژگی معماری دوران هخامنشی، ساسانی و قاجاری است. گچ‌بری‌ها، مقرنس‌کاری‌ها، در و پنجره‌های شیشه‌ای، کاشی‌کاری و ایوانی بزرگ و زیبا، این عمارت را یک بنای چشم‌گیر و جذاب کرده است.
طبقه‌ی پایین عمارتِ دوطبقه‌ی عفیف‌آباد، یک موزه‌ی نظامی است. قهوه‌خانه‌ی سنتی و گرمابه‌ی خزینه‌ای نیز از دیگر بخش‌های این عمارت زیبا هستند.
مسجد، بازار و گرمابه‌ی وکیل
مسجد، بازار و گرمابه‌ی وکیل با نام شیراز گره خورده‌اند. این سه بنا از مهم‌ترین یادگارهای کریمخان زند و از باشکوه‌ترین جلوه‌های معماری ایران به شمار می‌روند.
مسجد وکیل شیراز یکی از پُرآوازه‌ترین بناهای این شهر است. این مسجد به‌دستور کریمخان زند با هنر معماران ایرانی به شکلی زیبا و مستحکم ساخته شد. مسجد وکیل دو ایوان و دو شبستان جنوبی و خاوری دارد.
از مهم‌ترین ویژگی‌های معماری این بنا می‌توان به ستون‌های سنگی یکپارچه‌ی آن اشاره کرد؛ ستون‌هایی هم‌شکل و زیبا که مسجد وکیل را در رده‌ی زیباترین مساجد ایران قرار داده است. در معماری منبر از سنگ مرمر استفاده شده و کاشی‌کاری، میناکاری‌های گسترده، تاق‌های زیبا و سنگ‌نوشته‌های خوش‌نویسی‌شده، زیباییِ کلی آن را تشکیل داده‌اند.
بازار وکیل یکی از زیباترین و سنتی‌ترین بازارهای ایران و یادگار هنر معماران دوره‌ی زندیه است. این بازار پس از ساخته شدن به‌دلیل حضور تاجران و فروشندگان و داد و ستدهای اقتصادی، شاهرگ مهم شیراز بود.
در معماری بازار وکیل از گچ، آجر، آهک و سنگ استفاده شده است. معماری این مکان به گونه‌ای است که تهویه به درستی انجام می‌گرفته و نور و هوای کافی در آن جریان داشته است. بالا بودن پهنای بازار وکیل آن را از بازارهای دیگر متمایز کرده است.
گرمابه‌ی وکیل نیز از شگفت‌انگیزترین معماری‌های دوران زندیه است؛ مکانی که به‌دلیل نوع معماری‌اش مورد توجه بسیاری از پژوهشگران قرار گرفته است. معماران از پیشرفته‌ترین اصول معماری برای ساخت آن استفاده کردند. به همین دلیل سرما به آن راه نداشت و گرما از آن خارج نمی‌شد.
سربینه‌ی هشت‌ضلعی گرمابه، سقف گنبدی با آهک‌بُری‌های زیبا، گرم‌خانه‌ی سنگ‌فرش‌شده و ستون‌های یکپارچه، از ویژگی‌های خاص معماریِ این گرمابه‌ی نفیس قدیمی هستند.
برگرفته از : خبرگزاری دانشجویان ایرانویرایش : گروه رسانه‌ای دیرین
|
|
