سد شفارود با ارتفاع ۱۳۷ متر، بزرگ‌ترین سد بتنی غلتکی کشور خواهد بود که در شش‌کیلومتری غرب رضوان‌شهر و ۶۵کیلومتری رشت بر روی رودخانه شفارود در دست احداث است. هدف از ساخت این سد، تأمین آب آشامیدنی شهرستان‌های رضوان‌شهر و پره‌سر به میزان 7.5میلیون مترمکعب در سال، تأمین آب کشاورزی ۱۱هکتار از زمین‌های منطقه به میزان ۹۸میلیون مترمکعب در سال، تأمین آب سالانه‌ی مورد نیاز صنعت، به‌ویژه شرکت بزرگ چوب و کاغذ ایران (چوکا) به میزان ۱۲میلیون مترمکعب و همچنین تولید انرژی برق‌آبی به میزان ۷۰گیگاوات عنوان شده است.
آغاز عملیات احداث این سد در پرباران‌ترین منطقه‌ی کشور، مخالفت‌های بسیاری را برانگیخته است. چرا که احداث و آب‌گیریِ این سد موجب نابود شدن بیش از ۳۰۰ هکتار از به‌ترین رویشگاه‌های جنگلی شمال کشور خواهد شد و بر پایه‌ی بررسی‌ها و برآوردهای انجام‌گرفته، باعث نابودی حدود هزار درخت کهن‌سال و باارزش خواهد شد.
عملیات عمرانی احداث این سد تا کنون نزدیک به ۱۷درصد پیشرفت داشته است؛ اما با تغییر دولت، سازمان حفاظت محیط زیست و سازمان جنگل‌ها با ادامه‌ی ساخت سد شفارود به شکل کنونی مخالفت کرده‌اند و عملیات احداث این سد فعلاً متوقف شده است.
این مخالفت‌ها و شماری گزارش‌های انتشاریافته در رسانه‌ها درباره‌ی این سد و پیامدهای ویرانگر آن در محیط‌زیست، سبب شد تا شرکت مشاور طرح برای رفع اتهام از خود اقدام به پاسخ دادن کند. شرکت‌های مشاور برای اجرای طرح‌ها پیش از آغاز به کار استخدام می‌شوند، تا ابعاد گوناگونِ کار را ارزیابی کنند. اکنون کارشناسان خبره بر این باورند که ارزیابی‌های آغازین و مطالعاتی سد شفارود نادرست بوده است؛ هرچند که بسیاری از آنان علت نادرستی این مطالعه را عمدی و ازپیش‌طرح‌ریزی‌شده ارزیابی می‌کنند.
این گزارش به بررسی ضدونقیض‌گویی پاسخ پیمانکار اولیه، یعنی شرکت مهندسی مشاور مهاب‌قدس می‌پردازد.
ـ پیامدهای زیان‌بار ساخت یک سد
با اجرای پروژه‌ی احداث سد شفارود، دست‌کم ۳۱۹ هکتار از به‌ترین جنگل‌های هیرکانی نابود خواهد شد. کارفرمای این پروژه، همچون همه‌ی سدهای دیگر، وزارت نیروست. از این رو، در حالی که انتظار می‌رفت وزارت نیرو به‌عنوان کارفرما و عامل اصلی پروژه در پاسخ به این برآوردها، مخالفت‌ها، گزارش‌ها و مصاحبه‌ها پاسخی بنویسد و برای انتشار به رسانه‌ها بدهد، در کاری عجیب، شرکتی که پول گرفته تا مجوز حلال بودنِ قطع درختان و احداث سد را صادر کند، اقدام به صدور جوابیه کرده است! این که جوابیه از سوی شرکتی ارائه شده است که حاصل کار برایش سود مادی در پی دارد، خود جای پرسش است؛ آن هم درباره‌ی پروژه‌ای که دکتر مجید مخدوم، پدر علم ارزیابی زیست‌محیطی ایران معتقد است که حتا بی ارزیابی هم مردود است.
ـ بی‌کفایتی مدیران منابع طبیعی
در پاسخ شرکت یادشده آمده است: «جنگل‌هایی که در صورت اجرای طرح از بین خواهند رفت، اکنون از سوی بهره‌برداران غیرمجاز تحت تخریب قرار دارند.» این اتهام چنانچه حتا درست باشد، نمی‌تواند توجیه قربانی کردنِ صدها هکتار جنگل باشد، و مسئولیتِ آن متوجه مدیران منابع طبیعی است، که قطعاً باید پاسخی برای آن ارائه دهند. اما گویا برای شرکت مشاور، بهره‌برداریِ غیرمجاز از جنگل‌ها دلیل محکمی است تا به حذف صورت مسأله بپردازد! این ادعا در حالی مطرح می‌شود که به گفته‌ی امیر عبدوس، مدیرکل پیشین محیط زیست گیلان، سایتِ پیش‌بینی‌شده برای اجرای طرح در شیبی بسیار تند و حتا بالای ۱۰۰درصد واقع است و کاملاً مشرف به جاده‌ی پونل به خلخال است؛ و از همین رو، بهره‌برداریِ غیرمجاز به دلیل شیب بسیار تند، نبود امکان تردد و نمایان بودن از مسیر جاده، در عمل ناممکن و ناشدنی است.
ـ پیش بردن کار بدون مجوز سازمان محیط زیست
امیر عبدوس می‌افزاید: «مجوز نهایی از سوی سازمان حفاظت محیط‌زیست برای احداث این سد و قطع یکسره‌ی این درختان صادر نشده است و اساساً هنوز مطالعات ارزیابی اثرات زیست‌محیطی این طرح به تصویب کارگروه ملی ارزیابی اثرات زیست‌محیطی پروژه‌های بزرگ عمرانی نرسیده است. بنابراین، شرکت مشاور کدام مجوز محیط زیست را مهری محکم بر دانش مشاوره‌ایِ خود دانسته است!؟ قطعاً هیچ مرجعی به‌جز کارگروه یادشده طبق قانون مجاز به صدور مجوز چنین طرح‌هایی نیست. اگر چنین مجوزی در اختیار مشاور است ـ که قطعاً این‌گونه نیست ـ ارائه بدهند.»
عبدوس که آگاه‌ترین کسی است که در این‌باره می‌تواند اظهار‌نظر کند و سخنان او به دلیل جایگاه مدیریتی‌اش سند تلقی می‌شوند، تأکید می‌کند: «وسعت تخریب جنگل برای اجرای این پروژه هرگز به ۲۹۴ هکتار ختم و محدود نمی‌شود. بخش قابل‌توجهی از جاده‌ی پونل به خلخال در اثر اجرای این طرح در مخزن سد غرق خواهد شد و برای احداث جاده‌ی جایگزین که هنوز تعیین مسیر آن مورد توافق قرار نگرفته است، ده‌ها هکتار دیگر از جنگل‌های دره‌ی شفارود تخریب خواهد شد و زیر عملیات جاده‌سازی خواهد رفت. اتفاقاً در همان گزارش تصویب‌نشده‌ی ارزیابی اثرات زیست‌محیطی پروژه نیز هیچ اشاره‌ای به اثرات زیست‌محیطی احداث این جاده در دل جنگل نشده است.»
ـ سد سیاه‌بیشه، نمونه‌ی آشکار نابودسازیِ زیستگاه
مشاور پا را فراتر نهاده و از سد سیاه‌بیشه‌ی مازندران به‌عنوان «نمونه‌ای موفق» نام برده که با درخت‌کاری‌های شرکت مذکور و انجام تعهدات! تبدیل به پایگاهی برای حیات‌وحش شده است! حال‌آن‌که مدیرکل محیط زیست استان مازندران دیدگاهی یکسره برخلاف این ادعای مشاور دارد: دکتر ناصر مهردادیان در پاسخ به این ادعا می‌گوید: «برای ساخت سد سیاه‌بیشه، سه معدن فعال ایجاد شد که به تخریب و ویران‌سازیِ زیستگاه و منابع طبیعی منطقه انجامید و با این که قرار بر بازسازیِ منطقه‌ی تخریب‌شده از سوی شرکت مشاور بود، این کار انجام نگرفت.» وی می‌افزاید: «در راستای ایجاد فضای سبز که جزو تعهدات شرکت مشاور بود، کارهایی بسیار ناچیز و جزئی صورت گرفت و کم‌کم دیگر تعهدات نیز به فراموشی سپرده شد.»
مهردادیان تأکید می‌کند: «منطقه‌ی یادشده پیش از ایجاد سد سیاه‌بیشه یکی از به‌ترین و مهم‌ترین پایگاه‌های حیات‌وحش بود و اگر هم‌اکنون در آن‌جا چیزی به نام حیات‌وحش بر جا مانده باشد، به‌خاطر شرایط اکولوژیکِ ویژه‌ی منطقه است.»
اما درباره‌ی شفارود در جای دیگری مشاور به ثبت رقمی حدود ۷۷۸میلی‌متر بارندگی ثبت‌شده در ایستگاه پونل واقع در پایین‌دستِ سد اشاره و ادعای منتقدانِ پروژه را مبنی بر بارش ۲۰۰۰میلی‌متریِ سالانه در این منطقه رد می‌کند؛ حال‌آن‌که فاصله‌ی ایستگاه پونل تا منطقه‌ای که سد در آن احداث می‌شود، بسیار زیاد است. در همین باره، دکتر هادی کیادلیری، رییس انجمن جنگلبانی ایران معتقد است: «قابلیت‌های جنگل‌های بالادستِ سد برای هدایت آب به سفره‌های آب زیر‌زمینی بسیار زیاد است. همچنین، میزان بارندگی ثبت‌شده در مناطق بالادستِ سد کم‌تر از ۱۵۰۰میلی‌متر نیست.»
کیادلیری ارزش اصلی جنگل‌های هیرکانی را کهن بودنِ آن می‌داند و می‌گوید: «در راستای بحث ثبت جنگل‌های هیرکانی در یونسکو، یکی از شاخص‌های درنظرگرفته‌شده، کهن بودنِ این جنگل‌هاست.» وی به جمله‌ی شرکت مشاور درباره‌ی «تبدیل جنگل‌های کهن به کارآمد» اشاره می‌کند و می‌افزاید: «گویا به گفته‌ی آقایان حذف تنوع و درختان کهن‌سال و جایگزین کردنِ گونه‌های همسان و هم‌سال به کارآمدی جنگل‌ها می‌افزاید! حال‌آن‌که در هیچ‌جای جهان چنین تعریفی از یک جنگل کارآمد وجود ندارد.»
گفتنی‌ست، احداث این سد افزون بر ویرانی‌های بی‌بازگشت، ثبتِ این جنگل‌ها در یونسکو را نیز با خطر مواجه خواهد کرد.
ـ وزارت نیرو، مسئول سیاه‌نمایی
کیادلیری با انتقاد از وزارت نیرو مبنی بر سکوت و ارائه ندادنِ توضیح، این وزارت‌خانه را مسئول مستقیم سیاه‌نمایی‌های این‌چنینی و اظهارنظرهای غیرفنی و ناکارشناسانه از سوی ذی‌نفعانِ اقتصادیِ پروژه می‌داند. رییس انجمن جنگلبانی کشور می‌گوید: «اگر سدسازی تنها راه تأمین آب آشامیدنی و کشاورزی است، چرا اکنون طبق گزارش‌ها و آمار ارائه‌شده از سوی همین وزارت‌خانه، موجودیِ آب بیشتر سدهای کشور به کم‌تر از ۳۰درصد رسیده است!؟ تا جایی که چند روز پیش گفته شد خشکی در سد لار به ۹۹درصد رسیده است! پیامدهای چنین رویکردی برای تأمین آب، سرانجام به جیره‌بندی آب می‌رسد؛ چرا که ما هیچگاه اثر بلندمدت عملکرد خود را بررسی نمی‌کنیم و همیشه به دنبال پاسخ‌های کوتاه بوده‌ایم. نتیجه‌ی این نوع مدیریت هم دارد تأثیر‌هایش را نشان می‌دهد.»
ـ دعوت از ابتکار برای شکستن سکوت
کیادلیری خواستار پاسخ‌گویی و ارائه‌ی نظر هرچه سریع‌تر مسئولان وزارت نیرو درباره‌ی سد شفارود به‌عنوان یکی از غیرکارشناسی‌ترین پروژه‌های دولتِ گذشته شد. وی از معصومه ابتکار به‌عنوان ریاست سازمان محیط زیست خواست هر چه زود‌تر دستور ارزیابی مجدد این پروژه را صادر کند.
نکته‌ی تأمل‌برانگیز درباره‌ی این پروژه این است که محمود شکری، نماینده‌ی مردم تالش که از پیشتازانِ طرح تفحص از سازمان جنگل‌ها بود، اکنون در صدر فهرست عوامل پافشاری‌کننده برای احداث سد است. وی چندی پیش در مصاحبه‌ای گفته بود: «سد شفارود حتماً در سال ۹۳ به بهره‌برداری خواهد رسید.» گویا در این مورد خاص سکوت سازمان جنگل‌ها از موارد تفحص تلقی نمی‌شود!
مسأله‌ی مهم دیگر درباره‌ی این پروژه این است که چرا بدون تأیید «ارزیابی اثرات توسعه» از سوی سازمان محیط زیست، توانسته است ۴۰درصد پیشرفت فیزیکی داشته باشد!!؟ (فقط تونل‌های آب‌بر احداث شده‌اند). این پرسشی است که چند ماه است فعالان و دلسوزانِ محیط زیست کشور در انتظارند تا معصومه ابتکار پس از سکوت چندماهه‌اش درباره‌ی این پروژه، به آن پاسخ دهد.
ـ معاون سازمان حفاظت محیط زیست : با احداث سد شفارود با شرایط فعلی مخالفیم!
پس از انتظاری طولانی برای آن که سازمان حفاظت محیط زیست در این زمینه واکنشی قاطع نشان دهد، سرانجام چهارشنبه‌ی گذشته (26 فروردین 1394) معاون این سازمان در گفت‌وگو با ایرنا گفت: «این سازمان با احداث سد شفارود در استان گیلان به‌علت نابودی حدود ۳۰۰ هکتار جنگل هیرکانی مخالف است و اکنون کمیته‌ای تخصصی در حال بررسی این پروژه است.»
سعید متصدی افزود: «پس از بررسی‌های انجام‌گرفته در زمینه‌ی احداث سد شفارود در استان گیلان، مشخص شد ایجاد این سد در کم‌ترین حالت ۲۰۰ هکتار و در بیش‌ترین حالت بیش از ۳۰۰ هکتار از جنگل‌های منطقه را نابود می‌کند.»
وی با بیان این که بر این اساس سازمان حفاظت محیط زیست با احداث آن مخالفت کرده است، افزود: «قطعاً انجام این پروژه تخریب‌های زیست‌محیطی بیش‌تری به همراه خواهد داشت و موجب قطع شدنِ هزاران اصله درخت کم‌یاب در منطقه می‌شود.»
متصدی همچنین گفت: «اما با توجه به اهمیت برخی موارد مانند تأمین آب آشامیدنی و حق‌آبه‌های زیست‌محیطی در منطقه، با همکاری سازمان جنگل‌ها، مراتع و آب‌خیزداری و وزارت نیرو، در حال بازنگری کلی پروژه‌ی احداث سد شفارود هستیم. با توجه به اولویت‌های منطقه، گزینه‌هایی که پاسخ‌گوی نیازهای جامعه باشد و تخریب بسیار کم‌تری به همراه داشته باشد، مورد بررسی قرار می‌گیرند، تا تصمیم مناسبی اتخاذ شود.»
متصدی تأکید کرد: «با توجه به جلساتی که با سازمان جنگل‌ها، مراتع و آب‌خیزداری داشتیم، این سازمان نیز با احداث سد شفارود به روشی که اکنون مطرح شده است، مخالف است. پس از بررسی این پروژه، از وزارت نیرو درخواست کردیم تا پایان دوره‌ی بازنگری و رسیدن به روشی مطلوب، اجرای ساخت سد را متوقف کند، که اکنون این روند اجرا شده است.»
معاون سازمان حفاظت محیط زیست در پایان افزود: «برای بازنگری پروژه‌ی احداث سد شفارود کمیته‌ای با مشارکت سازمان جنگل‌ها، مراتع و آب‌خیزداری، بخش مدیریت منابع آب وزارت نیرو و برخی از دانشگاه‌ها به ریاست سازمان حفاظت محیط زیست تشکیل شده است، تا پس از بررسی تمام جوانب طرح، به یک تصمیم درستِ بین‌دستگاهی دست یابیم. باز هم تأکید می‌کنیم که اجرای تمام پروژه‌های سدسازی و آب‌بندها نیازمند ارزیابی زیست‌محیطی است. در غیر این صورت، سازمان حفاظت محیط زیست با اجرای آن‌ها مخالفت می‌کند که نمونه‌ی بارز آن متوقف شدنِ احداث سد شفارود است.»
ـ رییس‌جمهور : مصمم هستیم بهره‌برداری از جنگل‌ها کاملاً متوقف شود
معاون سازمان حفاظت محیط زیست چهارشنبه‌ی هفته‌ی پیش در حالی از «گزینه‌هایی با تخریب بسیار کم‌تر» سخن گفته بود که فردای همان روز (پنج‌شنبه، 27 فروردین) حسن روحانی، رییس‌جمهور، در حاشیه‌ی بازدید از منطقه‌ی آزاد تجاری و صنعتی انزلی و مجتمع بندری کاسپین با تأکید بر پاس‌داری و حراست از جنگل‌ها، گفت: «اگر مسأله‌ی محیط زیست مورد توجه قرار نگیرد، حیات و سلامت و زندگی همه‌ی ما در معرض خطر خواهد بود. حراست از جنگل‌ها و تالاب‌ها، به‌ویژه تالاب انزلی، همچنین بهبود وضعیت فاضلاب‌ها و زباله در استان گیلان، کمک شایانی به مسأله‌ی محیط زیست در این استان می‌کند.» رییس‌جمهور تصریح کرد: «ما مصمم هستیم که برای مدتی بهره‌برداری از جنگل‌ها کاملاً متوقف شود و احیای آن‌ها به بخش خصوصی واگذار شود. معتقدیم باید دوره‌ی تنفس جنگل‌ها اعلام شود. همچنین، کاغذسازی با چوب وارداتی در گیلان توسعه می‌یابد.»
دکتر روحانی همچنین با اشاره به ظرفیت سازمان‌های مردم‌نهاد («سمن»ها) در حفظ و حراست از محیط زیست، تأکید کرد: «این سازمان‌ها می‌توانند با خدماتی که ارائه می‌دهند، در کنار فعالیت‌های دولت به حفظ محیط زیست کمک کنند. معتقدیم باید از سمن‌ها برای حفاظت از محیط زیست کمک بگیریم. قطعاً با چند محیط‌بان نمی‌توان مشکلات عظیم محیط زیست کشور را حل کرد.»
پس جناب رییس‌جمهور! اکنون که مصمم به پاس‌داری و حراست از جنگل‌ها و توقف بهره‌برداری از آن‌ها هستید، و به‌صراحت سازمان‌های مردم‌نهاد و نیروهای مردمی دلسوز محیط زیست را به یاری فراخوانده‌اید، خواهشمندیم در آستانه‌ی روز جهانی زمین، بی‌درنگ و با قاطعیت احداث سد شفارود و دیگر پروژه‌های همانند را که به نابودی صدها هکتار جنگل و درخت می‌انجامند، متوقف و به‌کلی لغو بفرمایید؛ و دستور بدهید که دست‌اندرکارانِ سازمان حفاظت از محیط زیست، نه در این پروژه و نه در هیچ پروژه‌ی عمرانی دیگر، به «گزینه‌هایی با تخریب کم‌تر» راضی نشوند.
محیط زیست ما آسیب‌دیده‌تر از آن است که بتوانیم حتا تخریب‌های ناچیز را به آن تحمیل کنیم.
و اما شما همکاران گرامی و مهندسان ارجمند!
در این باره سکوت نکنید و نگذارید حرفه‌ی مهندسی که همواره پیشتاز «سازندگی» بوده، در اذهان و افکار هم‌میهنان، همدستِ ویرانگرانِ محیط زیست یا بازیچه‌ی نابودگرانِ زیستگاه به نظر برسد.
به آبادانی ایران بیندیشید و اگر هم تا کنون در زمینه‌ی موضوعات زیست‌محیطی چندان فعال نبوده‌اید، عمل به رسالت خود در پیشگاه سرزمین مادری را هم‌اکنون با بازنشر این گزارش آغاز کنید.
برگرفته از :
mehrnews.comiew.iremroozofarda.ir(گزارش نسیم محمدی)
ویرایش و یکپارچه‌سازی :
گروه رسانه‌ای دیرین 
