چه هنگام هشدار برای رخ دادنِ یک زمین‌لرزه امکان‌پذیر است؟ نوشته‌ی دکتر مهدی زارع
درباره‌ی نویسنده :
لیسانس زمین‌شناسی، دانشگاه تهران، 1369
فوق‌لیسانس زمین‌شناسی مهندسی، دانشگاه تربیت مدرس، 1372
دکتری زلزله‌شناسی مهندسی، دانشگاه گرنوبل، فرانسه،1377
زمینه‌های پژوهشی مورد علاقه
مدل‌سازی لرزه‌ی زمین‌ساختی برای پهنه‌بندی لرزه‌ای
تحلیل خطر زمین‌لرزه
مطالعات جنبش شدید زمین
قانون‌های کاهندگی
مدل‌سازی با تابع گرین
هر از چندگاهی بحث‌هایی درمی‌گیرد در این باره که هشدار برای رخداد زلزله و اعلام آماده‌باش برای زلزله‌ی احتمالی بعدی آیا ممکن و معقول است یا نه؟ در این میان هر گونه هشدار یا آماده‌باش یا شایعه‌ی مربوط به آن برای زلزله‌ی بعدی در مورد مناطق لرزه‌خیز مانند تهران، مشهد، تبریز و دیگر کلان‌شهر های لرزه‌خیز در ایران و جهان به دلیل پرجمعیت بودنِ این مناطق و همچنین پیشینه‌ی لرزه‌خیزیِ این مناطق، بیش‌تر موردتوجه است و البته گاه موجب هراس اجتماعی و نگرانی همگانی هم می‌شود، که به باور نگارنده نباید چنین هشدارهای بی‌اساسی داده شود و از اساس نیز باید موجبات ایجاد هراس اجتماعی برچیده شود.
در این زمینه ارائه‌ی اختصاریِ چند توضیح را لازم می‌دانم:
1ـ پیش‌بینی زلزله هنگامی به‌عنوان یک فعالیت علمی می‌تواند مطرح شود که تیم پیش‌بینی‌کننده، زلزله‌ای شدید را (با بزرگای 6 یا بالاتر؛ بعضی از منابع، پیش‌بینی رخداد 7 به بالا را به‌عنوان پیش‌بینی درخور اعتنا تلقی می‌کنند) در بازه‌ی مشخصی از زمان و محدوده‌ی مشخصی از مکان بتواند پیش‌بینی کند؛ به‌گونه‌ای که اعلام این پیش‌بینی قابل‌صحت‌سنجی (سنجش درستی یا اشتباه بودن آن) باشد. هر نوع برآورد کلی از افزایش احتمال رخداد زمین‌لرزه‌ای با بزرگای نامشخص، قابل‌طرح به عنوان «پیش‌بینی زلزله» (و تعیین هشدار و آماده باش بر آن اساس) نیست.
2ـ در کارهای علمی نرم‌افزارهایی از سوی دانشمندان به کار می‌رود که با آن‌ها بر پایه‌ی «یک الگوریتم ریاضی مشخص» می‌توان به انگاره یا الگو(pattern)ی مشخصی از رخداد زمین‌لرزه‌ی بعدی رسید. هرگاه چنین شود، فقط «یک شاهد» از احتمال رخداد بعدی به دست آمده است. برای اعلام پیش‌بینی و هشدار و آماده‌باش مربوطه، وجود «حجم قابل‌ملاحظه‌ای از داده‌های آماری» که قابل سنجش و آزمون با «چند روش گوناگون» باشد، لازم است. اگر چنین نباشد، بر پایه‌ی داده‌هایی محدود نمی‌تواند پیش‌بینی تلقی شود.
3ـ در نبود پیش‌نشانگرهای شناخته‌شده، هر نوع استناد صرف به «تک‌الگوریتم‌های پیش‌یابی» (به تنهایی) غیرقابل‌اعتنا و اعتمادناپذیر است.
4ـ عدم قطعیت زیاد در الگو و انگاره‌ی رخداد زمین‌لرزه‌ها، هم به مشکل بودنِ پیش‌بینی زمین‌لرزه انجامیده، و هم موجب شده تا عدم قطعیت زیادی در پیش‌بینی‌های انجام‌پذیرفته موجود باشد.
5ـ هر پیش‌نشانگر زمین‌لرزه نماینده‌ای از شرایط پیش از رخداد زمین‌لرزه، و در نتیجه نمادی از حالت بحرانی در شرایط فیزیکی در زمین آن ناحیه پیش از وقوع زلزله است. تسلط نداشتن به این پیش‌نشانگرها و نبود اطلاعات تفصیلی و آماریِ مفصل از چندین کانالِ مختلفِ پیش‌نشانگری، در عمل به عدم شناخت حالت بحرانی و نبود امکان برهم‌نهی پیش‌نشانگرها بر هم برای سنجش میزان قابلیت اعتنا و اعتماد آن پیش‌بینی‌ها می‌انجامد. به این ترتیب، اعلام هر تغییری در «تک‌پارامتر قابل‌سنجش» به‌عنوان «پیش‌بینی» ممکن است به تصمیم‌های غلط مدیران در اعلام هشدار و آماده‌باش برای رخداد بعدی بینجامد.
6ـ از دیدگاه مدیریتی، باید گفت که تصمیم برای اعلام هشدار و آماده‌باش، هنگامی ممکن و معنی‌دار است که بر پایه‌ی سنجش‌های چندگانه‌ی پارامترهای گوناگون باشد. در چنین وضعیتی، اعلام هشدار و آماده‌باش برای رخداد بعدی، تنها و تنها در هنگامی معنی‌دار است که دست‌کم چند روش از روش‌های موجود به تأیید احتمال رخداد زمین‌لرزه‌ی «شدید» بعدی در «بازه‌ی زمانی» و «محدوده‌ی مکانی» مشخص انجامیده باشد.
7ـ برای پیش‌بینی زمین‌لرزه دو راهبرد مهم وجود دارد: یکی رهیافت «پیش‌یابی زمین‌لرزه (یا پیش‌بینی احتمالی)» و دیگری، «بهره‌گیری از پیش‌نشانگرهای زمین‌لرزه». برای روش‌های پیش‌نشانگری می‌توان به سنجش دو پارامتر مهم که در علم زلزله‌شناسی به‌عنوان «پیش‌نشانگر شناخته‌شده» معروف‌اند، پرداخت: «تغییرات آب زیرزمینی» و «تغییرات گاز رادون»، و البته پارامترهایی مانند «سنجش‌های الکترومغناطیسی، سنجش رفتار جانوران، سنجش‌های یونوسفری، و سنجش‌های آنومالی‌های الکتریکی در پوسته‌ی زمین» هم قابل‌سنجش‌اند. در رهیافت احتمالی (پیش‌یابی) هم می‌توان از چندین روش (مانند سنجش‌های پارامتر لرزه‌خیزی، M8، CN، و الگوریتم انگاره‌های خردلرزه‌ها و...) بهره جُست.
8ـ در ایران در حال‌حاضر تغییرات سطح آب زیرزمینی و سنجش‌های ژئوفیزیکی (الکترومغناطیسی، یونوسفر و...) را می‌توان پایش کرد. بیش‌تر روش‌های تعریف‌شده در رهیافت احتمالی نیز قابل‌انجام از سوی پژوهشگران ایرانی است. هر نوع اعلام هشدار بر پایه‌ی تک‌پارامتری از پارامترهای مشروحه در بالا، کاری نسنجیده و غیرعلمی و غیرقابل‌اعتناست؛ ضمن آن که شرط های یادشده در بندهای 1 و 2 همین یادداشت هم باید برقرار باشد.
9ـ امیدوارم این توضیحات کافی و روشنگر بوده باشد. احتمال رخداد زمین‌لرزه در جاهایی که پیش‌تر زمین‌لرزه‌های مهم در آن‌ها رخ داده‌اند (مانند تهران، تبریز، مشهد و...) همواره وجود دارد، و هر نوع القای شرایط خاص (بر پایه‌ی پیش‌بینی بر اساس تک‌پارامترها) بر پایه‌ی مطالعاتی محدود که به دلیل محدود بودنِ امکان و منابع بودجه‌ای برای پژوهش‌های با استانداردهای بین‌المللی، قابلیت اعتنای بالایی ندارند، و تعمیم آن به گستره‌های مهم و پرجمعیت و لرزه‌خیز ، افزون بر هراس‌افزایی و دامن زدن یه نگرانی‌ها، سلب اعتماد و اطمینان مردم و مسئولان از پژوهش و علم را در پی خواهد داشت. از همین رو، با دقت و وسواس فراوان باید از این‌گونه رفتارهای نسنجیده پرهیز کرد.
برگرفته از :
http://khabaronline.ir/detail/388225/weblog/zareویرایش و آماده‌سازی : گروه رسانه‌ای دیرین
برای مطالعه‌ی بیش‌تر : «پیش‌بینی زلزله با روش علمی» در
وبلاگ دکتر مهدی زارع :
http://www.mehdizare.blogspot.com/2014/07/blog-post.html
