■ آیا زاینده‌رود در دوره‌ی قاجار خشک بود؟ بخش عمومی

بعد از یک‌سال‌ونیم خشکی، زاینده‌رود نیمه‌ی آبان امسال برای نزدیک به یک ماه پرآب شد، که این رویداد خوشحالی مردم و کشاورزان حق‌آبه‌دار شرق اصفهان را در پی داشت. با این همه، برخی از رسانه‌ها در مطالبی خشکی زاینده‌رود را موضوعی قدیمی دانسته و عنوان کرده‌اند که در ادوار گوناگون، از جمله در دوره‌ی قاجار، گزارش‌ها و عکس‌هایی از منابع تاریخی گواه بر این ادعا در دست دارند.
این گزارش‌ها حاکی از آن است که خشکی‌های پیاپی زاینده‌رود موجب شد تا اندیشه‌ی انتقال آب به زاینده‌رود که با کارون سرچشمه‌ای مشترک دارد، از سده‌های پیش مطرح شود. البته این اندیشه برای نخستین بار در کتاب «تاریخ یعقوبی» مطرح شد، اما طرح عملیاتی آن از زمان صفوی و با پایتخت شدنِ اصفهان در دستور کار قرار گرفت و فرجام کار ایجاد یک بریدگی به طول ۳۰۰ متر، عرض ۶۰ متر و عمق ۵۰ متر بود.

«سانسن»، سفیر پادشاه فرانسه که در عهد شاه سلیمان صفوی به اصفهان آمد نیز با اشاره به خشک شدن زاینده‌رود در فصل تابستان، گفته است که شاه نقشه‌ای در نظر داشته تا آب کارون را که رودخانه‌ی بزرگی در ۱۲فرسنگی بالای اصفهان است و فقط کوهی آن را از زاینده‌رود جدا می‌سازد، به آن ملحق کند. به نوشته‌ی سفیر پادشاه فرانسه، «مسیو ژنه»، مهندس فرانسوی نیز الحاق آن‌ها را بر عهده گرفته است. با این همه، او خبر می‌دهد که پروژه با کارشکنی صدراعظم وقت، شیخ‌علی‌خان زنگنه، متوقف می‌شود؛ چرا که شیخ‌علی‌خان گمان می‌کرد در صورت پر شدن زاینده‌رود، محصولاتِ او در کرمانشاه و همدان دیگر در بازار اصفهان به فروش نخواهند رفت.
کار انتقال آب به زاینده‌رود در دوره‌های صفوی و قاجار چندان پیشرفتی نکرد؛ اگرچه در اوایل مشروطیت مردم «سده» پیشنهاد می‌کنند که کار انتقال آب از سرگرفته شود و مخارج آن را دویست‌هزارتومان برآورد می کنند اما این طرح نیز به اجرا درنمی‌آید.

سرانجام در سال ۱۳۲۷ هجری خورشیدی کلنگ تونل کوهرنگ به زمین زده شد و در ۲۴ مهر ۱۳۳۲ خورشیدی نخستین تونل انتقال آب به زاینده‌رود گشوده شد. تا این زمان، همچنان خشک‌سالی ادواری در کنار پرآبی سال‌های پربارش گاه و بی‌گاه چهره‌ی زاینده رود را تغییر می‌داد. در این میان، عکاسانِ دوره‌ی قاجار که به اصفهان سفر می‌کرده‌اند، یا عکاسان اصفهانی همچون «میناس» عکس‌های پرشماری از سال‌های خشکی و پرآبی زنده‌رود در عهد قاجار گرفته‌اند. از تاریخ عکس‌ها آگاهی دقیقی در دست نیست و تنها نام عکاسان این عکس‌ها که ارنست هولتزر، آنتوان سوریوگین و میناس هستند، برای ما آشکارند.
در این زمینه، محمد کوشافر، عضو هیأت علمی دانشگاه آزاد اسلامی در وبلاگ خود درباره‌ی این عکس‌ها و خشکی زاینده‌رود در ادوار گوناگون، نوشته «عکس‌هایی که درباره‌ی خشکی رودخانه‌ی زاینده‌رود در دوره‌ی قاجار منتشر شده‌اند، طبیعی به نظر نمی‌رسند» و پرسش‌هایی را درباره‌ی صحت عکس‌ها مطرح می کند.
وی معتقد است: «هر سیستم پایداری در مقاطعی می‌تواند دچار تنش شود، اما با سیستم خودتنظیمی که از ویژگی‌های یک سیستم پایدار است، می‌تواند دوباره به شرایط پایدارش بازگردد. زاینده‌رود نیز اگر در مقاطعی از تاریخ تنش داشته است، کوتاه‌مدت بوده و خود را ترمیم کرده؛ بنابراین همیشه پایدار بوده است. اما از سال 85 ـ 86 خشکی رودخانه تقریباً پیوسته بوده و سیستم با خروج از حالت طبیعی خود، دیگر قادر به خودتنظیمی نبوده و به حالت ناپایدار درآمده است.»

کوشافر تأکید می کند: «ماهیت و نوع خشکی‌های رودخانه در گذشته و اکنون متفاوت بوده است و اصولاً این دو خشکی قابل‌مقایسه نیستند.»
وی در توضیح عکس‌های منتشرشده در این رسانه‌ها، می‌افزاید: «هیچ‌یک از این عکس‌ها گواه خشکی کامل بستر رودخانه نیست. بستر رودخانه برای نخستین بار در دهه‌های ۶۰ و ۷۰ کاملاً تسطیح شد و پیش از آن، در مواقع کم‌آبی آب زاینده‌رود به صورت نهرهای باریکی از مرکز و کناره‌های زاینده‌رود جریان داشت.»
وی ادامه می‌دهد: «در یکی از همین تصویرها، کابل‌های برق‌رسانی شهری دیده می‌شود. نخستین مولد برق اصفهان که بسیار هم کوچک بود، در سال ۱۳۰۶ راه‌اندازی شد و در سال ۱۳۱۶ برای نخستین بار کابل‌ها از روی رودخانه گذر کردند. به نظر می‌رسد اگر در این تاریخ رودخانه این‌گونه که در عکس نشان داده، خشک شده باشد، باید در حافظه‌ی بخشی از مردم اصفهان باشد، که در این مورد نیاز به تحقیق بیش‌تر است.»
این عضو هیأت علمی دانشگاه آزاد اسلامی با اشاره به این که در یکی از تصویرها مقداری آب در کنار غرفه‌های مرکزی (کریاس) مشاهده می‌شود که ناشی از جریان آب مرکزی است، می‌افزاید: «در تصویری که هولستر از آن به نام کتان‌شویان یاد می‌کند، کارگرانی دیده می‌شئود که برای شستن پارچه‌های قلمکار و خشک کردن آن‌ها در جنوب سی‌وسه‌پل کنار رودخانه آمده‌اند و این خود حاکی از آن است که شریان آب در رودخانه کاملاً قطع نشده است.»

وی می‌افزاید: «در تصویری دیگر زنانی را کنار غرفه‌ی جنوبی پل خواجو که آب مادی کرارج از آن گذر می‌کند می‌بینیم. در همین دوران سهم آب براآن و رودشت از میان رودخانه عبور می‌کرده است.»
کوشافر بر این باور است که: «به‌طور کلی در تمام دوره‌های خشکی، بر اساس اسناد موجود هیچگاه خشکی رودخانه به‌صورت کامل نبوده و در هر حال آبراهه‌ای گرچه کم‌آب در بستر رودخانه روان بوده و بنابراین، هرگز شریان حیات محیط‌زیست رودخانه قطع نمی‌شده است.»


برگرفته از : خبرگزاری ایمنا
ویرایش : گروه رسانه‌ای دیرین