دیروز، چهارم اردیبهشت‌ماه (24 آوریل 2015) یکصدمین سالگرد نسل‌کشی ارمنیان به‌دست دولت ترکیه‌ی عثمانی بود. «نسل‌کشی ارمنیان» به کشتار جمعیت ارمنی ساکن امپراتوری عثمانی در دوران جنگ نخست جهانی اطلاق می‌شود، که در فاصله‌ی سال‌های 1915 تا 1923 بر پایه‌ی طرحی به‌دقت‌برنامه‌ریزی‌شده از سوی سردمداران امپراتوری عثمانی اجرا شد.
کشتارها به‌دست دولت ترکان جوان در نواحی گوناگون امپراتوری عثمانی به وقوع پیوستند. نخستین واکنش بین‌المللی به این رخداد، انتشار بیانیه‌ای مشترک در تاریخ ۲۴ می ۱۹۱۵ از سوی دولت‌های فرانسه، روسیه، و بریتانیا بود. در این بیانیه ستم‌های رواداشته‌شده به ارمنیان، «جنایت علیه بشریت و انسانیت» خوانده شد و دولت‌های یادشده دولت ترکیه را مسئول این جنایت دانستند.
در این نسل‌کشی نزدیک به دومیلیون تن از ارامنه‌ی ساکن در ارمنستان غربی به بیابان‌ها رانده شدند. از این شمار یک‌ونیم‌میلیون مرد، زن و کودک در راه تبعید به‌دست عوامل دولت عثمانی قتل‌عام شدند و نزدیک به 500هزار تن از جان‌به‌دربردگانِ این نسل‌کشی فجیع، از میهنِ نیاکانی خود که هزاران سال در آن زیسته و تمدنی پربار را در آن پی افکنده بودند، ریشه‌کن و در چهار گوشه‌ی جهان پراکنده شدند.
ـ چراییِ رخ دادنِ نسل‌کشی ارمنیان
با آغاز جنگ نخستِ جهانی، دولت ترکان جوان برای حفظ بقایای امپراتوری عثمانی که داشت فرومی‌پاشید، سیاست «پان‌ترکیسم» را در پیش گرفت. «پان‌ترکیسم» ایده‌ی خام‌اندیشانه و مضحکِ ایجاد یک امپراتوری ترک با احتساب مردمانِ ترک‌زبانِ سرزمین‌های قفقاز و آسیای میانه تا چین بود! گام نخستِ این برنامه، ترک‌سازیِ همه‌ی اقلیت‌های ملی بود و از همین رو، جمعیتِ ارمنی مانعی بزرگ در برابر عملی کردنِ آن قلمداد می‌شد. برنامه‌ریزی برای نسل‌کشی ارمنیان اگرچه در سال‌های ۱۹۱۱ ـ ۱۹۱۲ انجام گرفته بود، ترکان جوان از جنگ نخستِ جهانی به‌عنوان زمانی مناسب برای اجرای نسل‌کشی استفاده کردند.
پیش از جنگ نخستِ جهانی در امپراتوری عثمانی بیش از دومیلیون ارمنی سکونت داشتند که نزدیک به یک‌ونیم‌میلیون تن از آن‌ها طی سال‌های 1915 ـ 1923 کشته شدند، و بقیه یا به‌زور ناگزیر به پذیرش دین اسلام شدند، یا ناچار سرزمین‌شان را رها کردند و به کشورهای دیگر کوچیدند.
ـ سازوکار و شیوه‌ی به انجام رساندنِ نسل‌کشی
نسل‌کشی کشتار برنامه‌ریزی‌شده‌ی مردم با هدف پایان بخشیدن به موجودیتِ گروهی آن‌هاست. بنابراین، اجرای نسل‌کشی به برنامه‌ریزی و سازوکاری اجرایی نیاز دارد. از همین رو نیز نسل‌کشی «جنایت دولتی» قلمداد می‌شود؛ چرا که تنها دولت منابع لازم برای اجرای چنین سیاستی را در اختیار دارد.
نخستین گام در پاک‌سازی قومی ارمنیان، با دستگیری و کشتار صدها روشنفکر (عمدتاً ساکن استانبول، پایتختِ وقتِ امپراتوری عثمانی) در تاریخ ۲۴ آوریل ۱۹۱۵ آغاز شد. در سال‌های پس از نسل‌کشی، ارمنیانِ نجات‌یافته از نسل‌کشی که ترکیه را ترک گفته و در کشورهای دیگر جهان سکنا گزیده بودند، 24 آوریل را «یادروز شهدای نسل‌کشی ارمنیان» نامیدند.
مرحله‌ی دوم با احضار نزدیک به ۶۰هزار مرد ارمنی به ارتش و سپس خلع‌سلاح و کشتارشان به‌دستِ هم‌رزمان تُرک‌شان اجرا شد.
مرحله‌ی سوم نیز با تبعید زنان، کودکان و سالمندان به کویر واقع در سوریه و کشتار آن‌ها اجرا شد. به هنگام این تبعید، صدهاهزار انسان به دست سربازان تُرک و یا راهزنانِ کُرد کشته شدند، و بقیه از گرسنگی و بیماری‌های واگیردار مردند. به هزاران کودک و زن نیز تعرض شد و ده‌هاهزار تن از آن‌ها هم به‌زور به اسلام گرویدند.
آخرین مرحله‌ی نسل کشی، انکار این رخداد فاجعه‌بار از سوی دولت ترکیه و سر باز زدن از پذیرش مسئولیت آن بود، که هنوز هم ادامه دارد؛ و به‌رغم روند پایان‌ناپذیر «نسل‌کشی» خوانده شدنِ کشتار ارمنیان توسط مجامع بین‌المللی، ترکیه به هر راه ممکن (تحریف تاریخ، تبلیغات، لابی‌گری و رایزنی و...) و با یکدنگی تلاش دارد با این روند مبارزه و آن فاجعه را انکار کند.
ـ یکصد سال پس از نسل‌کشی ...
از پیامدهای نسل‌کشی ارمنیان، تهی شدن آسیای صغیر از ساکنانِ ارمنی آن، و در نتیجه، بی‌سرپرست ماندنِ کلیساها و آثار تاریخی مربوط به این قوم بود. از سال ۱۹۱۵ به بعد، سرنوشت صدها کلیسا و بنای تاریخی که نمایانگر فرهنگ و تمدن چندین‌هزار ساله‌ی سکونت ارمنیان در آن سرزمین بود، به دولت سپرده شد. از رویکردی که ایده‌ی پاک‌سازی آسیای صغیر از ساکنان ارمنی آن را عملی کرد، تصور اتخاذ سیاستی خصمانه در راستای پاک‌سازی آثاری که یادگار زندگی ارمنیان در آن سرزمین بوند، دور از انتظار نیست. بنابراین، پس از پایان یافتن جنگ جهانی و شکل‌گیری جمهوری ترکیه، در طی چند دهه آثار تاریخی ارمنیان یا در پی بی‌توجهی مسئولان یا در اثر اتخاذ سیاست تخریب، نابود شده‌اند؛ و این روند تا به امروز نیز ادامه داشته است.
اکنون در سه بخش به بررسی این موضوع تأسف‌برانگیز خواهیم پرداخت :
ـ وضعیت بناهای تاریخی ارمنیان در ترکیه‌ی کنونی
ـ روش‌های به‌کارگرفته‌شده برای نابود کردنِ بناهای تاریخی ارمنیان
ـ نمونه‌هایی از عکس‌های بناهای تاریخی ارمنیان، پیش و پس از نابودسازی
ـ وضعیت بناهای مربوط به ارمنیان در ترکیه‌ی کنونی
یونسکو در سال ۱۹۷۴ گزارشی بر پایه‌ی مطالعه‌ها و بررسی‌های خود در منطقه‌ی ترکیه منتشر کرد، که در آن به تشریح وضعیت کلیساهای فعالِ ارمنیان تا سال ۱۹۱۵ و پس از آن تا سال ۱۹۷۴ پرداخته بود. بر پایه‌ی این گزارش، تا سال ۱۹۱۵ تعداد ۹۱۳ کلیسای فعال در مناطق شرقی ترکیه وجود داشته‌اند، اما در سال ۱۹۷۴، تعداد ۴۶۴تا از این بناها کاملاً نابود شده‌اند و هیچ اثری از آن‌ها وجود ندارد: ۲۵۲ بنا تخریب شده و ۱۹۷ بنا هم نیاز به مرمتِ زودهنگام و عاجل دارند.
اگرچه گزارش یونسکو مربوط به دهه‌ی ۷۰ میلادی است، گردآوری اطلاعات درباره‌ی بناها توسط گردشگران و نیز پژوهشگرانِ ارمنی و غیرارمنی تا به امروز نیز ادامه دارد. بر پایه‌ی بررسی‌های مستندِ این افراد، بخش بزرگی از ۳۲۰۰ بنای گوناگون تخریب شده است. یکی از مهم‌ترین مراکز فرهنگی رو به نابودی، شهر تاریخی «آنی» (پایتخت تاریخی) می‌باشد. بنیاد میراث جهانی شهر «آنی» را در سیاهه‌ی آثار تاریخی در معرض خطر قرار داده است. بنیاد بناهای یادبود جهانی نیز در سال های ۱۹۹۶، ۱۹۹۸، ۲۰۰۰ و ۲۰۰۲، شهر «آنی» را در زمره‌ی ۱۰۰ مرکز تاریخیِ در حال نابودی قرار داده است.
در طی دهه‌های اخیر تنها ۱۰۰ بنا به‌خوبی مورد مطالعه قرار گرفته‌اند؛ چرا که تحقیق بر روی دیگر بناها امکان‌پذیر نیست، و دلیل آن هم این است که این ناحیه (مناطق کردنشین) در پی درگیریِ دولت ترکیه با کردها از سال ۱۹۸۷ تحت نظارت نظامی قرار دارند. اگرچه آثار تاریخی فراوانی در نواحی شرقی ترکیه قرار دارند، دولت وضعیت نظامی را بهانه‌ای قرار داده است تا جلوی ورود پژوهشگرانِ تاریخ و معماری را بگیرد. به سخن دیگر، دیدار از مکان‌های تاریخی ارمنی در این نواحی ممنوع است. برای نمونه، بر پایه‌ی گفته‌های یک باستان‌شناس انگلیسی به خبرنگار روزنامه‌ی «آزگ»، امکان انجام تحقیقات در مناطق تاریخی ارمنیان وجود ندارد. دولت مجوز نمی‌دهد و مطالعه‌ی بی‌مجوز پی‌گرد قانونی دارد. اگر هم مجوزی صادر می‌شود، شرایط برای مطالعه محدود است. برای مثال، طبق گفته‌های یک ارمنی‌شناس فرانسوی که روی کلیساهای ترکیه مطالعه می‌کند، ترکیه پول تحقیقات و مخارج زندگی او را پرداخت می‌کند، اما به‌جایش از او انتظار دارد که هویتِ تاریخی کلیساهای ارمنی را تحریف کند.
ـ روش‌های به‌کارگرفته‌شده برای نابودسازیِ بناهای تاریخی ارمنیان
در ترکیه دو نوع سیاست برای مدیریت بناهای متعلق به ارمنیان اعمال می‌شود: ۱) سیاست تخریب آثار، ۲) سیاست تغییر هویت آثار.
1) سیاست تخریب آثار از طریق منفجر کردنِ بناها اعمال می‌شود. این سیاست به بهانه‌های راه‌سازی، حفر کانال، ساخت سد، و مانند آن‌ها اجرا می‌شود. در اواخر دهه‌ی ۸۰ با افزایش تنشپ با کردها در نواحی شرقی ترکیه و در پی حفاظت از امنیت منطقه و اعلام آن به‌عنوان محدوده‌ی نظامی، شرایط برای اعمال سیاست تخریب بناها دوچندان شده است. از روش‌های دیگر، شایعه‌سازی با مضمون وجود گنج در بناهای ارمنیان را نیز می‌توان نام برد. این شایعه‌ها افراد ساکن منطقه را اغلب به تخریب بناهای تاریخی برای یافتن طلا و اشیای گران‌بها ترغیب می‌کند. در مقابل، اقدامی برای جلوگیری از تخریب آن‌ها و مراقبت از بناهای تاریخی در برابر چنین افرادی انجام نمی پذیرد. مرمت نکردنِ بناها روشی دیگر است که به‌طور غیرمستقیم و با گذشتِ زمان نابودی اثر را در پی دارد. هستند بناهایی که به دلیل اهمیت گردشگری و آوازه‌ی جهانی نابود نشده‌اند، اما اراده، بودجه و برنامه‌ای نیز برای نگه‌داری و مرمتِ این بناها وجود ندارد.
2) در شیوه‌ی دوم و بر پایه‌ی سیاست تغییر هویت آثار، اگرچه دولت یا گروه‌های وابسته بناها را به‌کلی نابود نمی‌کنند، اما با تغییر کاربری اثر و یا مرمت نکردنِ آن، هویت اثر را دگرگون می‌کنند. در نتیجه، بازدیدکنندگان از تاریخ واقعی و کاربریِ آن‌ها آگاهی نمی‌یابند. بنابراین، اگرچه آثاری که در مکان‌های توریستی قرار دارند، تعمیر و مرمت می‌شوند، اما به هنگام تعمیر ماهیتِ آن‌ها یکسره عوض می‌شود، یا بخش‌هایی از اثر که به‌لحاظ هویتی و تاریخی تعیین‌کننده و اثبان‌کننده‌ی هویتِ ارمنی است، مرمت نمی‌شود. تبدیل کلیساها به مسجد یا تغییر بناهای تاریخی به رستوران، سالن ورزشی، تعمیرگاه، آغل، انبار و غیره از نمونه‌های این روش هستند.
ـ نمونه‌هایی از عکس‌های بناهای تاریخی، پیش و پس از نابودسازی
نمونه‌ی شماره‌ی 1 ـ عکس نخست، شهر «وان»، واقع در کرانه‌ی شرقی دریاچه‌ی وان را نشان می‌دهد. این شهر در سده‌ی نهم پیش از میلاد ساخته شده است و این عکس وضعیتِ شهر را در اوایل قرن بیستم به تصویر می‌کشد. عکس دوم وضعیتِ امروزیِ شهر را نشان می‌دهد:
نمونه‌ی شماره‌ی 2 ـ عکس نخست، کلیسای «نارگاوانک»، واقع در جنوب دریاچه‌ی «وان» را نشان می‌دهد. «نارگاوانک» در سده‌ی دهم پیش از میلاد ساخته شده است و این عکس وضعیتِ آن را تا دهه‌ی ۱۹۵۰ به تصویر می‌کشد. عکس دوم وضعیتِ امروزیِ «نارگاوانک» را نشان می‌دهد:
نمونه‌ی شماره‌ی 3 ـ عکس نخست، «دیر گریگور قدیس»، واقع در دره‌ی «سالناباد» کوه «واراگا» را نشان می‌دهد. این دیر در سده‌ی سیزدهم ساخته شده است و این عکس وضعیتِ آن را تا دهه‌ی ۱۹۶۰ به تصویر می‌کشد.عکس دوم وضعیتِ امروزیِ دیر را نشان می‌دهد:
نمونه‌ی شماره‌ی 4 ـ عکس نخست، «دیر خزکونک»، واقع در ناحیه‌ی «قارص» را نشان‌می دهد. این دیر در سده‌ی یازدهم ساخته شده است و این عکس وضعیتِ آن را تا سال ۱۹۶۲ به تصویر می‌کشد. عکس دوم وضعیتِ امروزیِ آن را نشان می‌دهد:
نمونه‌ی شماره‌ی 5 ـ عکس نخست، کلیسای «آراکلوتس مقدس»، واقع در نزدیکی شهر «موش» را نشان می‌دهد. کلیسا در سده‌ی دهم ساخته شده است و این عکس وضعیتِ آن را تا دهه‌ی ۱۹۶۰ به تصویر می‌کشد. عکس دوم وضعیتِ امروزیِ آن را نشان می‌دهد:
نمونه‌ی شماره‌ی 6 ـ عکس نخست، «قوشک» (تاق پیروزی)، واقع در نزدیکی مرز ارمنستان کنونی را نشان می‌دهد. این بنا در سده‌های دهم و یازدهم ساخته شده است و این عکس وضعیتِ آن را تا دهه‌ی ۱۹۶۰ به تصویر می‌کشد. عکس دوم وضعیتِ امروزیِ آن را نشان می‌دهد:
نمونه‌ی شماره‌ی 7 ـ عکس نخست، کلیسای «واراگاوانک»، واقع در شرق شهر «وان» و بر کوه «واراگا» را به تصویر می‌کشد. «واراگاوانک» در سده‌ی دهم ساخته شده است و این عکس وضعیتِ آن را تا دهه‌ی ۱۹۶۰ به تصویر می‌کشد. عکس دوم وضعیتِ امروزیِ آن را نشان می‌دهد:
نمونه‌ی شماره‌ی 8 ـ عکس نخست، نشان شهر «آنی» بر سردر ورودیِ شهر را به تصویر می‌کشد. این بنا در سده‌ی دهم ساخته شده است و این تصویر وضعیتِ آن را تا دهه‌ی ۱۹۶۰ نشان می‌دهد. عکس دوم وضعیتِ امروزیِ آن را نشان می‌دهد (در پی تعمیرات، به‌جای مرمت اثر، بخش‌هایی از آن، از جمله صلیب بالای نشان شیر، حذف شده است):
نمونه‌ی شماره‌ی 9 ـ عکس نخست، گورستانِ شهر «آنی» را به تصویر می کشد. این عکس وضعیتِ قبرستان تا سال ۲۰۰۸ را نشان می‌دهد. عکس دوم وضعیتِ امروزیِ آن را نشان می‌دهد:
نمونه‌ی شماره‌ی 10 ـ عکس نخست، کلیسای «سرکیس مقدس»، واقع در نزدیکی روستای «دیگور» در ناحیه‌ی «قارص» را نشان می‌دهد. این کلیسا در سده‌ی چهارم ساخته شده است و این عکس وضعیتِ آن را تا دهه‌ی ۱۹۵۰ به تصویر می‌کشد. عکس دوم وضعیتِ امروزیِ آن را نشان می‌دهد:
نمونه‌ی شماره‌ی 11 ـ عکس نخست، «دیر گیوورگ مقدس»، واقع درجزیره‌ی «لیم» دریاچه‌ی «وان» را نشان می‌دهد. این دیر در سده‌ی چهاردهم ساخته شده است و این عکس وضعیتِ آن را تا اوایل قرن بیستم به تصویر می‌کشد. عکس دوم وضعیتِ امروزیِ آن را نشان می‌دهد:
نمونه‌ی شماره‌ی 12 ـ عکس نخست، کلیسای «هویو» (چوپان)، واقع در شهر تاریخی «آنی» را نشان می‌دهد. ااین کلیسا در سده‌های دهم و یازدهم ساخته شده است و این عکس وضعیتِ این کلیسا را تا دهه‌ی 1950 به تصویر می‌کشد. عکس دوم وضعیتِ امروزیِ آن را نشان می‌دهد:
نمونه‌ی شماره‌ی 13 ـ عکس نخست، کلیسای «هوانس مقدس»، واقع در شهر تاریخی «باگاوان» را نشان می‌دهد. این کلیسا در سده‌ی هفتم ساخته شده است و این عکس وضعیتِ این کلیسا را تا دهه‌ی ۱۹۵۰ به تصویر می‌کشد. عکس دوم وضعیتِ امروزیِ آن را نشان می‌دهد:
نمونه‌ی شماره‌ی 14 ـ عکس نخست، دژ «دیگنیس»، واقع در ناحیه‌ی «قارص»، نزدیک به جمهوری ارمنستان را نشان می‌دهد. این دژ در سده‌ی نهم ساخته شده است و این عکس وضعیتِ این دژ را تا دهه‌ی ۱۹۵۰به تصویر می‌کشد. عکس دوم وضعیتِ امروزیِ آن را نشان می‌دهد:
نمونه‌ی شماره‌ی 15 ـ عکس نخست، کلیسای «پتروس مقدس»، واقع در ناحیه‌ی قیصری را نشان می‌دهد. این کلیسا در قرن شانزدهم بنا شده است و این عکس وضعیتِ آن را تا اوایل سده‌ی بیستم به تصویر می‌کشد. عکس دوم وضعیتِ امروزیِ آن را نشان می‌دهد:
نمونه‌ی شماره‌ی 16 ـ عکس نخست، «دیر هوهانس بابتیست مقدس»، واقع در جزیره‌ی «کتوس» دریاچه‌ی «وان» را نشان می‌دهد. این دیر در سده‌ی پانزدهم بازسازی شده و این عکس وضعیتِ آن را در اوایل قرن بیستم به تصویر می‌کشد. عکس دوم وضعیتِ امروزیِ آن را نشان می‌دهد:
نمونه‌ی شماره‌ی 17 ـ عکس نخست، کلیسای «پرکیچ» (نجات‌دهنده) مقدس»، واقع در شهر باستانی «آنی» را نشان می‌دهد. این کلیسا در سده‌ی یازدهم ساخته شده است و این عکس وضعیتِ آن را تا سال ۱۹۵۷ به تصویر می‌کشد. عکس دوم وضعیتِ امروزیِ آن را نشان می‌دهد:
نمونه‌ی شماره‌ی 18 ـ عکس نخست، «دیر گاراپت مقدس»، واقع در نزدیکی شهر «موش» را نشان می‌دهد. این دیر در قرن یازدهم بازسازی شده و این عکس وضعیتِ آن را تا دهه‌ی ۱۹۵۰ به تصویر می‌کشد. عکس دوم وضعیتِ امروزیِ آن را نشان می‌دهد:
نمونه‌ی شماره‌ی 19 ـ عکس نخست، «دیر هوروموس» در ناحیه‌ی «قارص»، نزدیک به مرز جمهوری ارمنستان کنونی را نشان می‌دهد. این دیر در سده‌ی یازدهم بنا شده است و این عکس وضعیتِ آن را تا دهه‌ی۱۹۵۰ به تصویر می‌کشد. عکس دوم وضعیتِ امروزیِ آن را نشان می‌دهد:
نمونه‌ی شماره‌ی 20 ـ عکس نخست، آرامگاه «آشوت باگراتونی»، یکی از پادشاهان سلسله‌ی باگراتونی، واقع در نزدیکی «دیر هوروموس» را نشان می‌دهد. این آرامگاه در سده‌ی دهم ساخته شده است و این عکس وضعیتِ آن را تا دهه‌ی ۱۹۵۰ به تصویر می‌کشد. عکس دوم وضعیتِ امروزیِ آن را نشان می‌دهد:
نمونه‌ی شماره‌ی 21 ـ عکس نخست، نگاره‌های کلیسای «گیوورگ مقدس»، واقع در شهر تاریخی «آنی» را نشان می‌دهد. این کلیسا در سده‌ی سیزدهم بنا شده است و این عکس وضعیتِ آن را تا سال ۱۹۹۱ به تصویر می‌کشد. عکس دوم وضعیتِ امروزیِ آن را نشان می‌دهد:
برگرفته از :
genocidal.irآماده‌سازی، بازتنظیم و ویرایش :
گروه رسانه‌ای دیرین 
